Chuẩn bị cho tự do trước khi tự do đến
Anne Applebaum - Trần Quốc Việt (Danlambao) dịch - Tuần qua Ai Cập đã "chào mừng" kỷ niệm hai năm ngày cách mạng bằng các cuộc bạo động, hơi cay và biểu tình phẫn nộ chống lại chế độ càng ngày càng chuyên chế. Một vài ngày trước đấy, quân đội Tunisia được điều đến vùng phía nam quốc gia để chống lại những người biểu tình mà nhân dịp kỷ niệm hai năm ngày cách mạng của họ đòi hỏi muốn biết tại sao cuộc sống của họ đã không cải thiện. Dự liệu những gì sẽ xảy ra nhân dịp kỷ niệm cuộc cách mạng Libya vào ngày 17 tháng Hai, chính quyền kêu gọi cảnh giác và tăng cường các biện pháp an ninh. Hãng hàng không Lufthansa đã ngưng các chuyến bay đến thủ đô Tripoli.
Bắc Phi đã thay đổi nhiều kể từ mùa đông năm 2011. Nhưng còn rất nhiều thứ vẫn không thay đổi. Để hiểu điều này, ta nên xem xét các nước khác mà cũng đã trải qua những thay đổi căn bản tương tự. Chẳng hạn, ở Châu Âu hậu cộng sản, những nước đối mặt với những vấn đề tương tự đã đi theo những con đường rất khác nhau sau khi họ bầu ra các chính quyền dân chủ vào năm 1990. Tuy nhiều nước trong số này rơi vào cảnh kinh tế trì trệ hay chính trị bất ổn nhưng những nước khác lại rất thành công.
Chỉ riêng chính trị hay chỉ riêng kinh tế thôi không giải thích được tại sao có những sự khác biệt như thế. Ngược lại, nhân tố quan hệ mật thiết nhất với sự ra đời của ổn định và phát triển chính là con người: những nước nào có một "tầng lớp tinh hoa thay thế" - tức một nhóm nhỏ những người đã làm việc chung với nhau trong quá khứ, những người đã từng suy nghĩ về chính quyền và những người ở mức độ nào đấy sẵn sàng nắm lấy chính quyền - thì có thể dễ dàng thực hiện những cải cách căn bản và thuyết phục dân chúng chấp nhận những cải cách ấy. Hungary, Ba Lan - và ở mức độ thấp hơn, Cộng Hòa Czech, Slovakia và các quốc gia vùng Baltic-tất cả các nước này đều có lợi nhờ sự hiện diện của những người trong thời gian rất dài đã suy nghĩ đến sự thay đổi và đã tổ chức thực hiện sự thay đổi ấy. Đối lập Ba Lan đã tạo ra công đoàn Đoàn Kết vào đầu thập niên 1980. Tại Tiệp Khắc, Vaclav Havel đã cổ vũ các giá trị dân chủ ngay từ thập niên 1970. Các nhà kinh tế Hungary và Ba Lan đã dành hơn thập niên để thảo luận cách thức để có thể phi tập trung nền kinh tế kế hoạch tập trung.
Tại những nơi khác, các nhóm đối lập đã không đoàn kết được như thế hay sự trấn áp đã diễn ra khốc liệt hơn. Vì vậy khi Liên Xô giải tán, những người cộng sản cũ - có lẽ khoác áo những người dân chủ xã hội hay những người theo chủ nghĩa dân tộc - lên nắm quyền bính trở lại. Người thì tốt hơn, kẻ thì tệ hơn. Nói chung họ đã không muốn thúc đẩy sự thay đổi căn bản - vì sự thay đổi căn bản không có lợi cho họ.
Khi các nước Mùa Xuân Ả Rập kỷ niệm hai năm ngày cách mạng của họ thành công, ta nên ghi nhớ tiền lệ này trong đầu. Thật ra ở Ai Cập vào thời trước cách mạng đã có nhiều nhà bất đồng chính kiến khác nhau, như lời của một chuyên gia nói với tờ báo Foreign Policy tuần này. Nhưng "họ bị đàn áp gần như ở khắp mọi nơi, ngoại trừ trong thánh đường Hồi Giáo và trên sân bóng đá. Với hai thể chế này, số lượng thành viên quá lớn và những xúc cảm họ thể hiện quá cuồng nhiệt". Kết quả: Huynh Đệ Hồi Giáo là "đảng" chính trị duy nhất ít nhiều có khả năng tổ chức sau năm 2011. Và các câu lạc bộ bóng đá là các tổ chức duy nhất người ta tin tưởng có thể tạo ra những cuộc biểu tình lớn như những cuộc biểu tình họ tổ chức gần đây. Tầng lớp tinh hoa thay thế khác đã không có sẵn.
Cũng không có những nhà kinh tế Bắc Phi tương tự như những nhà kinh tế Ba Lan và Hungary sẵn sàng hành động với những kế hoạch để sửa đổi mọi sự một khi họ có cơ hội. Huynh Đệ Hồi Giáo đến với quyền lực mà không có những ý tưởng rõ ràng về kinh tế của Ai Cập. Ở Libya, nơi nền kinh tế chủ yếu được tổ chức vì lợi ích cá nhân của gia đình Gaddafi, giới lãnh đạo mới- xuất thân từ cộng đồng lưu vong và từ những nhà lãnh đạo của cuộc cách mạng vũ trang-đang bắt đầu phân tích và tìm hiểu quốc gia của họ hầu như lại từ đầu. Ở Tunisia, nơi cả đảng Hồi Giáo, Ennahda, và các nhà dân chủ cấp tiến bị đàn áp nặng nề trong quá khứ, người ta nghĩ bạn bè và người thân của gia đình cai trị cũ hiện vẫn còn kiểm soát ngầm phần lớn nền kinh tế. Thay đổi căn bản không có lợi cho họ.
Từ những quan sát này người ta thật không dễ dàng rút ra những kết luận về chính sách. Dù sao, thời gian giúp tạo ra tầng lớp tinh hoa thay thế cách đây đã ba, năm, hay, thậm chí đến 10 năm. Nhưng ngay cả lúc ấy, tầng lớp tinh hoa thay thế thực sự không thể nào hoàn toàn được tạo ra từ bên ngoài, bởi những người lưu vong hay bởi người nước ngoài: nếu những nhà lãnh đạo đối lập không phải là những người trong nước hình thành từ sự thôi thúc phải tạo ra những thể chế thay thế - các đảng chính trị, hội từ thiện, báo chí, tổ chức nhân quyền - thì họ sẽ không có ảnh hưởng chính trị để thông qua nhanh chóng các cải tổ căn bản khi họ có cơ hội. Tuy nhiên tại nhiều nước Ả Rập, cơ hội bắt đầu như thế chỉ xuất hiện vào năm 2011, cho nên tầng lớp tinh hoa thay thế chỉ bây giờ mới đang hình thành.
Hãy cẩn thận với những ai nói, trong vài tuần tới, các cuộc cách mạng Ả Rập sắp kết thúc: có lẽ các cuộc cách mạng này mới vừa bắt đầu.
Tác giả Anne Applebaum chuyên viết về đối ngoại cho tờ báo Washington Post.
Nguồn: Washington Post ngày 7 tháng Hai 2013
Bản tiếng Việt:
